مراسم ترحیم عرفانی

آداب برگزاری مراسم ترحیم عرفانی

مرگ از جمله رویدادهایی است که با وجود این‌که هر روز با آن رو به رو هستیم، هرگز برای انسان به امری عادی و تکراری تبدیل نشده است و هرکس نسبت به آن دیدی شخصی و برداشتی متفاوت دارد. نه تنها پدیده مرگ، تجربه شخصی هر فرد به  شمار می  رود، بلکه کنار آمدن با غم مرگ عزیزان نیز شیوه های منحصر به فردی دارد که برای هر کس بر اساس زمینه های فکری و تصوری که از مرگ دارد، متفاوت است. راز آلودگی و اسرار آن را پایانی نیست چرا که «آنانکه یافتند، هرگز لب نگشودند»! رازهای تو در توی مرگ بر ما پوشیده است و مرگ عزیزانمان تنها غم و دلتنگی برایمان به یادگار دارد. غمی که آن را در آیین های سوگواری و بزرگداشت‌هایی که برای عزیزان از دست رفته برگزار می‌شود، با دیگران سهیم می شویم. مراسم ترحیم عرفانی با سازهای نی و دف در این مراسم ‌ها و یابود ها، به نوعی بازتاب باورها و نگرش ما به فلسفه مرگ و رسومی است که از پیشینان برای ما به یادگار به  جا مانده است. باورهای با نگاهی به پیشینه مذهبی و باورهای دینی ایرانیان، مرگ و عرفان همواره پیوندی محکم با یکدیگر داشته‌اند و مدتی است که این زاویه از پدیده مرگ برجسته‌تر شده است. در مراسم ترحیم نیز از دیرباز ، تلاش می‌شد با خواندن آیاتی از قرآن که در آن به کوتاهی زندگی دنیا و فراگیر بودن این سفر اشاره شده ، و نشان دادن مانا بودن روح و حضور ابدی، به بازماندگان تسلی بیشتری داده شود. شکی نیست که تلفیق هنر و عرفان که با اجرای مراسم ترحیم عرفانی سنتی از آن یاد می شود در انتقال این پیام موثرتر خواهند بود. پیوند هنر با روح انسان و تاثیر شگرف و عمیقی که بر آن به جای می گذارد، بر هیچ کس پوشیده نیست. افرادی که در چنین مراسماتی حاضر نمی شوند بطور معمول با ارسال تاج گل ترحیم به صاحب عزا ادای احترام می کنند. در تصاویری که از این مراسم دیده شده، این گل ها در کنار نوازنده قرار داده می شود و نشانی از احترام به صاحب مجلس است.

اجرای مراسم ترحیم عرفانی با گروه سنتی

موسیقی، پیچیده ترین هنری است که در سراسر نظام هستی از ریتم امواج دریا تا آواز دلنشین پرندگان شنیده می‌شود و تا اعماق جان مخاطب نفوذ می‌‌کند. از آداب برگزاری مراسم ختم این است که مخاطبان را از دنیای اطراف خود جدا می‌سازد. در تمام دوران‌‌های تاریخ و در میان تمام نسل های بشری همواره از موسیقی در نیایش‌ها و سوگ‌ها بهره می‌بردند.  در واقع به نوعی موسیقی همزاد آلام و دل مشغولی‌های بشری است. حتی موسیقی پنهان در آیات قرآن نیز بر این امر صحه می‌گذارد که کلام آهنگین، گوش جان را می نوازد و انسان را با خویش همسفر می سازد. ترکیب اشعار عرفانی و سازهای موسیقی اصیلی چون نی و دف، حزن و شور و تسلی را با هم ترکیب می کند.

نی قدیمی‌‌ترین ساز بشری است که از گیاه نی ساخته می‌‌شود. نی همواره در اجرای مراسم ترحیم عرفانی با سازهای عرفانی و گروه سنتی دراویش، حضوری پر رنگ و جایگاهی رفیع داشته است. صدای این ساز که قدمتی ده هزار ساله دارد، بسیار به صدای انسان نزدیک است و زیر و بم آن باعث شده که نی را نمادی از روح بشر بدانند. نی در فرهنگ عامه مردم جایگاه برجسته‌ای دارد و در اکثر نقاط ایران سازی شناخته شده به شمار می‌رود. در نقاشی‌های میناتوری قدیمی، تصویر نی بسیار دیده می‌شود و در ادبیات نیز برای این ساز، منزلت خاصی قائلند. دف نیز در تاریخ ایران، همپای نی شناخته شده و در تمام مناطق رایج است. ریتم خاص دف در اجرای مراسم ترحیم با گروه سنتی عرفانی صوفیان همراه با ذکر نام های خداوند و سماع بسیار شنیده می‌شود. حتی در مناطقی از ایران، مراسم مخصوصی برگزار می‌شود که طی آن دف نوازان وضو گرفته و الله گویان تا صبح به نواختن و نیایش مشغولند.

مداحی با نی و دف در مراسم ترحیم عرفانی

مولانا عارف بزرگ، در وصیت خود آورده بود که تمام صوفیانی که بر مزارش حاضر می‌شوند، دف بزنند. در ایران نیز  مدتی است در مراسم‌های ترحیم پس از تشریفات مرسوم که شامل قرائت آیاتی از قرآن کریم و سخنرانی یک روحانی پیرامون کوتاهی زندگی دنیایی و روایاتی از ائمه و پیامبر در این زمینه است، از ترکیب این دو ساز و خواندن اشعار عرفانی استفاده می‌شود. تلفیق صدای این دو ساز روح بخش، علاوه بر تسلی بازماندگان، حال و هوای عرفانی به مجالس یادبود می‌بخشد و روح حاضرین را با یاد خداوند و پیوند با جهانی متعالی، جلا می‌بخشد. این یک نظریه اثبات شده است که شنیدن موسیقی می‌تواند اضطراب را کاهش بدهد و افسردگی و غم را بر طرف کند. حزن درونی آوای این دو ساز و تلفیق آن با اشعاری معنوی، در روح و جان شنونده خانه می‌‌کند و در کنار سوز و شوری که به روح می‌بخشد، موسیقی روحانی آن ثبات و آرامش خاطری در قلب پدید می آورد. بدین گونه است که در اجرای مراسم ترحیم عرفانی با نی و دف جز ارکان اصلی مراسم به حساب می آید.

مرگ با همه سحرانگیزی، پیچیدگی و گاهی حتی دلهره ای که ایجاد می ‌کند، از دید عرفانی، عصاره زندگی است. ارسال پیام تسلیت پدر و مادر برای عزیزان و آشنایان شاید دردناک باشد اما انتقال از این پوسته خاکی به دنیایی دیگر، تولد دوم انسان به شمار می رود. مرگ، بیش از آنکه اتفاقی ناگوار باشد، در مقابل زندگی قرار می‌گیرد و چرخه‌ای را شکل می‌دهد که در عین اسرارآمیز بودن، نوید بخش جاری بودن ابدی است. به گفته بزرگان و عرفای اسلامی، مرگ غوطه‌وری در آغوش خداوند و دروازه‎ای برای عبور از زندان دنیا و وارد شدن به حیاتی جاودان به  شمار می رود.

مولانا شاعر گرانقدر و عارف بزرگ اسلامی در ستایش مراسم ترحیم عرفانی می فرماید:

از جمادی مردم و نامی شدم                           و ز نما مردم به حیوان بر زدم
مردم از حیوانی و آدم شدم                            پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم
حمله دیگر بمیرم از بشر                                 تا بر آرم از ملایک پر و سر